پایتخت جدید داعش بعد از شکست در موصل کجاست؟

با تنگ‌تر شدن حلقه محاصره داعش در موصل حدس و گمان‌هایی در مورد بقای این گروه بر سر زبان‌ها افتاده است. اکنون بسیاری از محافل فکری، سیاسی، اندیشکده‌ها، سیاست‌گذاران و … در حال بحث روی این مساله هستند که پس از اخراج احتمالی داعش از موصل چه سرنوشتی در انتظار این گروه است؟ اما پیش از پرداختن به این سوال، باید دید ارزیابی‌های اولیه از تحولات میدانی در موصل چه می‌گوید. به گزارش سی‌ان‌ان، مقام‌های نظامی ارشد آمریکا انتظار دارند که رهبران برجسته داعش موصل را ترک کنند چراکه تاکنون بیش از ۹۰۰ داعشی در موصل کشته شده و این گروه به شدت تحت فشار قرار دارد. این گزارش می‌افزاید داعش زنان و کودکان را به‌عنوان سپر انسانی مورد استفاده قرار می‌دهد تا نبرد شهری را به حالت فرسایشی برساند. رهبران فراری داعش یا با رسوخ به مناطق مرزی وارد سوریه می‌شوند یا وارد منطقه «القائم» می‌شوند که منطقه‌ای بیابانی در مرز عراق و سوریه است.

مقام‌های نظامی آمریکا مستقر در عراق می‌گویند تاکنون ۳۶ رهبر داعشی در عراق کشته شده‌اند. یک مقام نظامی دیگر گفت: «امید به زندگی رهبران نظامی داعش در موصل تقریبا کوتاه است.» حملات موفقیت‌آمیز به رهبران داعش موجب هرج و مرج در صفوف رهبری داعش شده است. کل هسته مرکزی داعش در موصل زیر فشار قرار گرفته است. اکنون هواپیماهای بدون سرنشین، جنگنده‌ها و هلیکوپترهای آپاچی آمریکایی مراکز ساخت بمب‌های دستی داعش، منابع مالی این گروه مانند تجهیزات نفتی و مراکز تولید رسانه‌ای این گروه همچون آژانس خبری اعماق را هدف حملات گسترده خود قرار داده‌اند. مقام‌های آمریکایی می‌گویند هنوز معلوم نیست ابوبکر البغدادی کجا است.

داعش دو سال برای دفاع از موصل برنامه‌ریزی کرد. این برنامه‌ریزی شامل حفر خاکریزها، خندق‌ها و تونل‌های زیرزمینی در مقیاس گسترده می‌شود. دیوارهای بزرگ بتنی همراه با تله‌های انفجاری و خودروهای انتحاری مانعی برای ورود به موصل است. برخی خانه‌ها در «منطقه دفاعی» موصل به شکل استادانه‌ای بمب‌گذاری و تله‌گذاری شده است. برای مثال، گاهی با روشن کردن چراغ در یک خانه یا تماس تلفنی در خانه‌ای دیگر یا پای گذاشتن روی سیمی که گویی بی‌ارزش تلقی می‌شود ممکن است انفجاری مهیب رخ دهد. «بمب‌های خط‌کشی» سلاح جدیدی است که داعش مورد استفاده قرار می‌دهد. این بمب با طول و عرض خط‌کش یکسان است اما سیم‌هایی به آن وصل و روی زمین انداخته می‌شود که اگر کسی بدون اطلاع از آن عبور کند ممکن است کل آن خانه به هوا برود.

ژنرال استفن تاوسند، از فرماندهان آمریکایی ائتلاف در عراق می‌گوید نیروهای عراقی بسیاری از این بمب‌ها را شناسایی و خنثی کرده‌اند اما نمی‌توان اطمینان حاصل کرد که تمام بمب‌های کار گذاشته شده خنثی شده است. در روزهای گذشته نیروهای عراقی و پیشمرگه‌های کرد با مشاوره آمریکایی‌ها ۱۵ تا ۲۰ کیلومتر از موصل را پاکسازی کرده‌اند. با این حال، آنها از هر جهت زیر حمله قرار دارند. این نیروها در مسیر خود ۳۱ شهر تحت کنترل داعش و روستاهای زیادی را آزاد کرده‌اند. سی‌ان‌ان می‌افزاید ۴۵۰۰ تا ۷۵۰۰ داعشی در حال محافظت و نبرد در موصل هستند که هزار نفر از آنها مبارزان خارجی هستند. مقام‌های آمریکایی می‌گویند نیروهای داعش در موصل «کانال‌هایی» حفر کرده‌اند و نبرد خیابانی به راه انداخته‌اند تا نیروهای عراقی را به دام انداخته و مانع پیشروی‌هایشان شوند.

چگونگی فرار داعشی‌ها

به گزارش سی‌ان‌ان، از این ۴۵۰۰ تا ۷۵۰۰ داعشی که در موصل حضور دارند حدود هزار نفرشان کشته شده‌اند. تعدادی هم دست به فرار زده‌اند، اما فرار آنها جالب است. برخی ریش خود را از ته تراشیده و به هیبت ساکنان محلی موصل در می‌آیند. ژنرال تحسین الخفاجی، یکی از سخنگویان وزارت دفاع عراق می‌گوید برخی مبارزان عراقی داعش و آن هزار مبارز خارجی تا آخرین قطره خون در موصل خواهند جنگید. او می‌گوید مبارزان خارجی تا جایی می‌جنگند که «هیچ راهی یا هیچ توانایی‌ای برای بازگشت به کشورهایشان نداشته باشند.» نیروهای عراقی شهر را از شمال، جنوب و شرق در محاصر ه گرفته‌اند. ظاهرا فقط یک خلأ در غرب موصل دیده می‌شود. این خلأ به عمد به‌وجود آمده تا آن دسته از نیروهای داعش که حاضر به نبرد تا پای جان نیستند راه گریزی داشته باشند. البته این به آن معنا نیست که آنها بتوانند بگریزند. با خلأ به‌وجود آمده اگر این مبارزان بتوانند به غرب موصل بگریزند پهپادهای آمریکایی وارد میدان شده و با شناسایی آنها عملا یکی پس از دیگری شکار می‌شوند. نحوه این شناسایی هم البته محل سوال است. تاکنون هیچ «موجی» از فرار مشاهده نشده یا دیده نشده که گروه‌های زیادی از داعشی‌ها بخواهند به میدان پشت کنند.

خبر بد دیگری هم برای داعش در راه است. داعشی‌ها پس از ورود به موصل در سال ۲۰۱۴ و با پی بردن به اهمیت پایگاه هوایی «القیاره» شروع به تخریب آن کردند تا دیگر قابل استفاده نباشد. داعشی‌ها سلاح‌های سنگین خود را به داخل تونل‌ها و زیرزمین منتقل کردند تا از حمله دشمن در امان باشند، اما در جولای گذشته این پایگاه به دست نیروهای عراقی افتاد و یک ماه بعد نیروهای مهندسی آمریکا وارد شده و باند ۵ هزار فوتی آنجا را بازسازی و قابل استفاده کردند. اکنون هواپیماها و جنگنده‌های آمریکایی به راحتی می‌توانند از این مرکز به پرواز درآمده و ضربات مهلکی بر نیروهای داعش وارد آورند. اکنون سوال این است که پس از موصل، نیروهای داعش به کجا خواهند رفت، به تعبیر دیگر، محل استقرار یا پایگاه بعدی خلافت در کجا خواهد بود؟

پایگاه بعدی خلافت کجاست؟

از آنجا که موصل (در عراق) و حلب (در سوریه) به‌عنوان دو پایگاه اصلی خلافت یا «heartland» داعش زیر حملات بی‌امان قرار گرفته این سوال مطرح شده که نیروهای خلافت خودخوانده رحل اقامت به کجا خواهند افکند؟ برخی کارشناسان احتمالاتی مطرح کرده‌اند. برخی می‌گویند یک «فرار معکوس» وجود دارد به این معنا که گروه‌های وفادار به القاعده بار دیگر با داعش دست دوستی دهند و بر این اساس، احتمال ادغام القاعده با داعش وجود دارد. احتمال دوم این است که نیروهای داعش تمرکز خود را بر دولت‌ها و کشورهای ضعیف قرار دهند و به آن سرزمین‌ها کوچ کنند. مرکز ثقل تروریسم پس از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ از افغانستان به این کشور منتقل شد و پس از شروع آشفتگی‌های سوریه در سال ۲۰۱۱ به اوج خود رسید. محتمل است که داعش پس از حلب و موصل، به افغانستان و پاکستان روی آورد و این دو کشور به پایگاه جدیدی برای خلافت تبدیل شوند. داعش از ژوئن ۲۰۱۴ به این سو مبارزان زیادی از افغانستان و پاکستان به خود جذب کرده است. به تدریج، این گروه‌های پراکنده به «تنی واحد» تبدیل شدند و گروه خراسان را در سال ۲۰۱۵ تشکیل دادند. لشکر جهنگوی- که به تازگی مرگبارترین حمله را به آکادمی پلیس پاکستان در کویته انجام داد- پس از آن از هم گسست که مقام‌های پاکستانی رهبر اصلی این گروه را از میان برداشتند. شاخه کراچی این گروه اکنون با «القاعده در شبه‌قاره» (AQIS) همکاری دارد در حالی که شاخه بلوچستان جهنگوی با «داعش در افغانستان- پاکستان» (ISK) همکاری دارد. همچنین «جماعت الاحرار»- شاخه بریده از طالبان پاکستان که مسوولیت حملاتی در پاکستان را بر عهده گرفته که بیش از ۱۵۰ کشته بر جای گذاشت – نیز با ISK همکاری دارد.

از آوریل ۲۰۱۵ به بعد ISK حملات زیادی در افغانستان و پاکستان انجام داده و بیش از ۲۰۰ کشته بر جای گذاشته است. کارشناسان معتقدند این حمله به لحاظ مقیاس و شدت یک «تهدید رو به افزایش» است. روز دوشنبه ISK به اردوگاه آموزشی پلیس در کویته حمله کرد و ۶۱ کشته و ۱۱۷ زخمی بر جای گذاشت. نیروهای داعشی از پنجره‌ها وارد شده و بمب با خود حمل می‌کردند. حملات دیگری هم از مناطق قبایلی پاکستان تا مناطق اصلی این کشور رخ داده است. ISK همچنین هسته‌هایی در هند تشکیل داده است. نیروهای خلافت خودخوانده در سریلانکا و مالدیو نیز حضور یافته‌اند. آسیای جنوبی با جمعیت کثیری از مسلمانان جهان، میدانی مناسب برای فعالیت‌های جدید داعش است.