مجله اینترنتی دوستان مجله خبری و سبک زندگی
یکی از منابع بسیار ارزشمند برای بررسی تاریخ مشهد در دوره قاجار، سفرنامه‌هایی است که توسط ناصرالدین‌شاه و دیگر رجال این دوره، در این‌باره به رشته تحریر درآمده است.
شاه قاجار، نخستین‌بار در ماه صفر سال ۱۲۸۴ هـ.ق (خرداد ۱۲۴۶) به مشهد سفر کرد. گزارش این سفر با عنوان «روزنامه سفر ناصرالدین‌شاه» توسط علی‌نقی حکیم‌الملک نوشته‌شد. از مندرجات این سفرنامه پیداست که شاه قاجار تقریباً به تمام محله‌ها و روستاهای قدیم و جدید مشهد و اطراف آن سر زده است؛ منظور از محله‌های جدید، آن‌هایی است که در آن زمان باغ، روستا یا ییلاق بوده و امروزه زیر آجر، فولاد و بتن دفن شدهاند و بخشی از شهر به حساب می‌آیند! در فهرستی که حکیم‌الملک حدود ۱۵۳ سال قبل تدارک دیده‌است، نام‌های آشنایی به چشم می‌خورد: روستای عسکریه، کاروانسرای باباقدرت، روستاهای کنگ، گلستان، شاندیز، طرقبه، زشک، نقندر، گلمکان، اسجیل، کاهو و گراخ از جمله مکان‌هایی بودند که شاه به تفرج و گردش در آن‌ها پرداخت. ناصرالدین‌شاه در شش روز نخست ماه ربیع‌الاول ۱۲۸۴، در ییلاقات جنوب مشهد و به ویژه در ییلاق کنگ و خلج، به تفرج و شکار پرداخت. در یکی از روزهای اقامتش، تصمیم گرفت به خواجه‌ربیع برود و ضمن زیارت، فاتحه‌ای هم برای جدش محمدحسن‌خان قاجار که زیر بقعه خواجه‌ربیع مدفون است، بخواند. اما ظاهراً حرکت به سمت خواجه‌ربیع با تأخیر همراه شد و شاه مدتی را ، در یکی از باغ‌های مسیر، موسوم به «سمزقند» برای ناهار متوقف شد یا به قول خود «افتاد به ناهار»! او پس از ناهار به خواجه‌ربیع رفت و اتفاقاً در آن مکان هم، احساس گرسنگی کرد و دوباره به «ناهار افتاد»! طبق گزارش نویسنده کتاب «روزنامه سفر ناصرالدین‌شاه»، مشهد در آن زمان حدود هفت‌هزار و ۶۰۰ خانه و جمعیتی بالغ بر ۶۰ هزار نفر داشت. این رقم طی ۱۰ سال بعد تغییری نداشت؛ چرا که وقتی در سال ۱۲۵۷ خورشیدی، ناصرالدین‌شاه دوباره به مشهد سفر کرد، ضمن سرشماری دقیق شهر که اولین در نوع خود بود، جمعیت مشهد همان حدود ۶۰ هزارنفر برآورد شد. با این حساب، در خانه هر مشهدی ۱۵۳ سال قبل، به‌طور متوسط هشت نفر ساکن بوده‌اند؛ رقمی که نشان‌دهنده تراکم جمعیتی بالاست.