با وجود افزایش کانون های گرد و خاک و خسارت سالانه ۱۳۰ میلیاردی، اعتبارات این حوزه کاهش یافته است
دو برابر شدن کانونهای بحرانی گرد و غبار ۲۲ شهرستان را گرفتار کرده است و سالیانه ۲۱۹ تن خاک را به هوای استان تزریق می کند و ۱۳۰ میلیارد خسارت به استان می زند در مقابل اعتبارات قطره چکانی، بحران خشکسالی و بد مصرفی آب و خاک به گرد سرعت بیابانی شدن استان نمی رسند. به گزارش خراسان رضوی، خاک یکی از با ارزشترین ثروتهای ملی هر کـشور اسـت. اگـر استفاده از خاک بر اساس اسـتعداد و قـدرت تولیـدی آن و مبتنـی بـر اصول صحیح و علمی باشد، میزان هدر رفت خاک بـه حـداقل میرسد. تغییرات اقلیمی و دستکاریهای بشر منجر به فرسایش خاک میشود؛ فرسایش عبارت است از فرسـودگی مـداوم خـاک سـطح زمین توسط آب یا باد و بهطورکلی میتوان گفت فرسایش یعنـی کنـده شدن و انتقال ذرات خاک از محلی به محل دیگر که این عمل ممکن است بهوسیله آب یا باد صورت گیرد و نتیجه آن به وجود آمدن کانونهای عظیم فرسایش خاکی و توفانخیز است که طی چند سال اخیر تحت تأثیر همین عوامل پدیده توفان گردوخاک در استان تبدیل به معضل جدی زیستمحیطی شده که زندگی مردم را نیز تحت تأثیر قرار داده است. علاوه بر این وقوع توفان گرد و غبار در مناطق خشک سبب افزایش ذرات معلق نسبت به آستانه مجاز شده و این موضوع آثار منفی بر سلامت انسان دارد. در برخی موارد گرد و غبار موجب انتقال باکتریها، ویروسها و قارچهای بیماریزا می شود. از مساحت ۱۱.۸ میلیون هکتاری استان، حدود هشت میلیون هکتار اراضی ملی به شمار میآید که از این میزان حدود یکمیلیون هکتار اراضی جنگلی است و باقی مانده بهعنوان مرتع شناخته میشود که شامل بیابانها هم میشود. تغییرات اقلیمی چند دهه اخیر کشور برای استان خراسان رضوی که در یک منطقه خشک و نیمهخشک واقعشده گران تمامشده است، به طوری که از ۳۷ دشت ۳۴ دشت استان در وضعیت بحرانی قرارگرفتهاند.
۲ برابر شدن کانونهای بحرانی گرد و غبار استان
معاون پایش و نظارت محیطزیست استان در گفت وگو با خراسان رضوی درباره آخرین وضعیت، فرسایش خاک و کانونهای گرد و غبارخیز استان اظهار می کند: به دلیل اقلیم خشک استان تشکیل و تحول خاک بسیار کند انجام میشود و اگر خاک دچار فرسایش شود جایگزین کردن آن زمان زیادی نیاز خواهد داشت. مطالعات نشاندهنده آن است که سطح فرسایشپذیری خاک در استان رو به افزایش است و طبق آخرین مطالعاتی که در سال گذشته انجام شده تعداد کانونهای فرسایش پذیر استان از ۱۵ کانون به ۳۰ کانون رسیدهاست. درواقع از ۱۱.۷ میلیون هکتار اراضی سطح استان، ۵.۵ میلیون هکتار اراضی بیابانی هستند که ۴۸ درصد سطح استان را در برمیگیرد و بیابانهای استان بیش از ۱۸ درصد کل سطوح بیابانی کشور را پوشش می دهد.بر اساس آخرین مطالعات انجامشده، ۲.۴ میلیون هکتار از اراضی استان سطوح تحت تأثیر فرسایش بادی هستند.
کانون های به شدت بحرانی کدام اند؟
محمد عرفانی میافزاید : ۹ منطقه؛ جنتآباد، جغتای، خوشاب، جوین، خرگوشی، سبزوار، نیشابور، سرخس و هلالی در ۲۲ شهرستان تحت تأثیر فرسایش خاکی قرار گرفتهاند. مساحت کانونهای بحرانی که دچار فرسایش خاکی هستند به ۱.۲ میلیون هکتار رسیده است که در ۳۰ کانون و در ۲۰ شهرستان وجود دارند. حدود ۷۸ درصد این کانونها دارای غبار خیزی کم، ۱۱ درصد متوسط و ۱۱ درصد شدید است. کانونهایی که غبار خیزی شدید دارند در غرب شهرستان سبزوار، شمال شهرستان گناباد، شمال شرق شهرستان بجستان، جنوب شهرستانهای خواف و رشتخوار و شرق شهرستان تایباد واقعشدهاند.
۲۱۹ تن گرد وغبار سهم هوای استان
وی ادامه میدهد: آذر امسال برای اولین بار پایشی درباره میزان گرد و غبار خیزی این کانونها در استان انجامشده است که نشان میدهد هم اکنون سالیانه بیش از ۲۱۹ هزار تن گرد و غبار از طریق این کانونها به هوا متصاعد میشود که ۲.۵ میلیون هکتار از اراضی استان را تحت تأثیر قرار میدهد. رویه افزایش تعداد کانونهای گرد و غبار خیز بدون شک باعث افزایش تعداد روزهای گرد و غباری در استان و مشهد شده است. معاون پایش و نظارت محیطزیست استان درباره عوامل مؤثر برافزایش فرسایش خاک در استان میگوید: با توجه به وسعت و تنوع اقلیمی استان عوامل مختلفی در گسترش سطوح فرسایشی خاک مؤثر بودهاند، بهطور مثال در شهرستان خواف بحث فعالیتهای معدنی در این موضوع مؤثر است، در شهرستان سرخس نوع کشت دیم و رها شدن اراضی بدون خاکورزی باعث شده است کل منطقه و شهر مشهد را تحت تأثیر قرار دهد. چرای بیرویه دام در این مناطق هم از عوامل مؤثر بر فرسایش خاک است.
از کشت های دیم بحران خیز تا مرگ ۳۳۲ هزار هکتاری خاک
وی میافزاید: یکی دیگر از عوامل مؤثر بر گسترش سطح فرسایش خاکی در استان نحوه مدیریت آب است، کشور ایران در ۱۱ آبخوان با کشورهای همسایه شریک است که شش آبخوان آن در شرق و شمال شرق کشور واقعشدهاند که مساحت ۵۸۱۶ کیلومتری دارند و این اشتراکی بودن آبخوانها تقاضا را به سمت برداشت از آنها سوق میدهد و این برداشت باعث ناپایداری آبخوان و فرونشست دشتها می شود که بر اساس آخرین مطالعات زمینشناسی حدود ۳۳۲ هکتار از اراضی استان دچار مرگ پنهان خاک(فرونشست) شدهاند. عرفانی به سرانه ظرفیت زیستی استان نیز اشاره میکند و میگوید: این سرانه برای هر ایرانی ۸۴صدم هکتار است ولی ردپای اکولوژیک انسانی ما در محیط ۲.۶ درصد هکتار است و این بیانگر آن است که ما سه برابر ظرفیت و سرانه، محیط زیست را اشغال کردهایم و برای استان خراسان رضوی ۲۴ درصد بیشتر از سرانه کشور است.
انتقاد از عملکرد منابع طبیعی
مدیرکل حفاظت محیطزیست استان نیز درباره نحوه مقابله با کانونهای گرد و غبار استان به خراسان رضوی میگوید: هر سال اعتباری از سوی صندوق ملی توسعه برای مقابله با پدیده گرد و غبار تخصیص می یابد که به رغم این که محیطزیست حدود ۱۰ درصد این اعتبارات را در اختیار دارد اما عملکرد بهتری نسبت به دیگر نهادها داشته است. تورج همتی میگوید: طبق قانون، منابع طبیعی باید گزارش عملکرد خود را به محیطزیست ارائه کند اما این کار در خراسان رضوی بهدرستی انجام نمیشود. وی میافزاید: ما گلایه زیادی از منابع طبیعی داریم، در یک مورد ما اعتباری را صرف کشت گونههای گیاهی برای مقابله با فرسایش خاک کردیم که باید نگهداری میشد و منابع طبیعی باید آن را قرق میکرد اما این کار انجام نشد درحالیکه اعتبار قرق بانی را گرفتهاند.
کشت دیم یعنی افزایش فرسایش خاک
مدیرکل حفاظت محیطزیست استان میگوید: روند احیای کانونهای فرسایش بادی استان کند است. صرفنظر از مسائل اقلیمی و خشکسالیها، نوع کشاورزیها و کاربریها خود بر گسترش کانونهای گرد و غبار مؤثر است. در منطقه سرخس کشاورزی مطلقاً پاسخگو نیست و هرچه زمینها را شخم بزنیم یعنی به مناطق بحرانی استان اضافه و تولید گرد و غبار کردیم. در این منطقه باید الگوی جدید و کشاورزی پایدار انجام شود. امروز کشت دیم در استان پاسخ گو نیست و با کشت دیم ظرفیت فرسایش خاک را افزایش میدهیم. شهرستان سرخس دروازه ورود گرد و خاک به استان است و برخی اقدامات احیایی اگر انجام نشود به نفع خاک است زیرا اصول فنی رعایت نمیشود. وی میافزاید: در حوزه آبخوانداری و آبخیزداری نیز عملکرد قابل دفاعی نداریم و سفرههای زیرزمینی ما با نشست مواجه هستند. دشتهای مشهد، نیشابور و کاشمر جزو دشتهای بحرانی کشور هستند.
کانون های خارجی در قره قوم و هرات
همتی به کانونهای خارجی گرد و غبار نیز اشاره میکند و میگوید: در نیمه اول سال گرد و خاک در استان و شهرستان مشهد تحت تأثیر کانونهای خارجی مانند صحرای قره قوم ترکمنستان و دشت هرات در افغانستان قرار دارد. تاکنون مکاتبات و تفاهمنامههایی با کشور ترکمنستان انجام دادهایم و باید مستندات خود را در یک نشست مشترک ارائه کنیم. در حوزه سرخس نیز گرد و خاک از کوههای بابا یغما در افغانستان و دشت هرات وارد سرخس میشود و در طول مسیر شهر مشهد را تحت تأثیر قرار میدهد. «زنگنه» رئیس اداره امور بیابان، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان با اشاره به این که مساحت تحت تأثیر فرسایش بادی استان هم اکنون ۲.۴۷ میلیون هکتار است به خراسان رضوی میگوید: کانونهای بحرانی فرسایش خاکی استان هم اکنون ۱.۲ میلیون هکتار هستند که نسبت به ۱۰ سال گذشته افزایش دو برابری داشته و خسارتهای زیادی را به زیرساختها و سازههای انسانی و طبیعی استان وارد کردهاند.
کاهش اعتبارات مقابله با گرد و غبار در بودجه امسال
وی تأکید میکند: دو برابر شدن سطح کانونهای بحرانی فرسایش بادی استان طی ۱۰ سال گذشته بیانگر آن است که سرعت بیابانزایی در استان بسیار زیاد است ولی اعتبارات تخصیصیافته بهصورت قطرهچکانی است. سال گذشته برای اولین بار از صندوق ملی توسعه حدود ۲۷ میلیارد تومان اعتبار برای مقابله با گرد و غبار استان تخصیص یافت و توانستیم ۳۷۰۰ هکتار نهالکاری در کانونهای بحرانی انجام دهیم، ۵۲۰۰ هکتار عملیات کنترل روان آبها انجام شد در طول ۵۰ کیلومتر تلههای رسوبگیر و ۲۰ بادشکن مصنوعی ایجاد شد. اما امسال تنها هفت میلیارد تومان از صندوق و چهار میلیارد تومان نیز از درآمدهای عمومی اعتبار در نظر گرفتهشده است درحالیکه ما شاهد سرعت گرفتن بیابانزایی و کانونهای بحرانی گرد و غبار در استان هستیم.
خسارت گرد و غبار به استان؛ سالیانه ۱۳۰ میلیارد
رئیس اداره امور بیابان منابع طبیعی استان تصریح میکند: کانونهای بحرانی گرد و غبار استان سالیانه بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان خسارت به بخشهای مختلف مانند کشاورزی، سازههای انسانی و … استان وارد میکند. اگر بخواهیم روند گسترش کانونهای بحرانی گرد و غبار را کاهش دهیم حداقل ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم. زنگنه میگوید: سالیانه ۴۰۰ هزار هکتار عملیات بیابانزدایی در استان باید انجام شود که اگر بخواهیم در قالب این عملیات سالیانه ۲۰ هزار هکتار نهالکاری انجام دهیم به اعتباری معادل ۱۴۰ میلیارد تومان نیاز داریم. اما اعتبارات خیلی کم است و بهطورکلی توجهی به مسئله بیابانزایی در کشور نمیشود و لازم است اعتبارات این حوزه با توجه به معضلاتی که ممکن است در آینده به وجود بیاید، تقویت شود.
پاسخی از جهاد کشاورزی و آب منطقه ای دریافت نشد
روز گذشته سعی کردیم پاسخ اقدامات پیشگیرانه جهاد کشاورزی و آب منطقه ای درباره جلوگیری از فرسایش خاک و افزایش کانون های گرد و غبار را جویا شویم که تماس های ما بدون پاسخ ماند. با این حال زحمت پاسخ گویی برای این دو سازمان در این خصوص وجود دارد.
مطالعات پژوهشی چه میگویند؟
نتایج تحقیق با عنوان« تحلیل وقوع گرد و غبار و پهنهبندی آن در استان خراسان رضوی» که زمستان ۹۴ در مجله پژوهشهای فرسایش محیطی دانشگاه هرمزگان منتشرشده است نشان میدهد؛ فصل بهار بیشترین تعداد گرد و غبار را در سطح استان خراسان رضوی داریم. بیشتر بارشها در این استان در اواخر پاییز و زمستان صورت می گیرد بنابراین در فصل بهار از میزان بارشها کاسته می شود و افزایش دما و پوشش گیاهی ضعیف شرایط مناسبی برای وقوع گرد و غبار ایجاد میکند. نتایج نشان داد که خشکسالی با تعداد وقوع گرد و غبار ارتباط دارد و با افزایش شدت خشکسالی در استان خراسان رضوی بر تعداد وقوع گرد و غبار افزوده شده بهگونهای که در سال ۲۰۰۸ که شدیدترین خشکسالی در دوره مورد مطالعه به وقوع پیوسته ، بیشترین تعداد وقوع گرد و غبار در استان رخ داده است. مناطق خشک و نیمهخشک نسبت به خشکسالی شکنندهتر هستند. زمانی که خشکسالی رخ میدهد به علت بارش کم رطوبت خاک کم است و سبب پوشش گیاهی تنک در منطقه میشود و چون سطح خاک لخت و خاک خشک است شرایط برای ایجاد فرسایش بادی و وقوع پدیده گرد و غبار مهیا میشود. با افزایش شدت خشکسالی ، تعداد وقوع گرد و غبار افزایش مییابد. همچنین نتایج پهنهبندی گرد و غبار در استان خراسان رضوی نشان می دهد که هر چه از شمال و مرکز استان به بخشهای جنوبی و مرزی استان حرکت میکنیم بر تعداد روزهای با گرد و غبار افزوده میشود بهگونهای که شهرستانهای جنوبی و همچنین شهرستان سرخس، مشهد و سبزوار در غرب و شرق استان دارای گرد و غبار بیشتری است که دلیل این پدیده خصوصیات توپوگرافی، پوشش گیاهی و خشکی هواست.
در پژوهش دیگری با عنوان «پیشبینی تعداد روزهای گردوغباری سالیانه در استان خراسان رضوی با تحلیلهای فضایی- زمانی» که در مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی در زمستان سال گذشته منتشر شده است نشان میدهد؛ میانگین روزهای گرد و غبار در استان از ۱۲ روز در سال ۱۳۶۵ به ۲۱ روز در سال ۹۴ رسیده و این افزایش طی چند سال اخیر شدت گرفته است، این پژوهش همچنین نشان میدهد که اگرچه طی پنج سال اخیر بیشتر محدودههای گرد و خاک در مناطق شمال شرقی، شمال غربی و جنوب شرقی استان متمرکز شدهاند اما از سال ۱۴۰۱ به بعد نواحی مرکزی استان و بهطور کلی بیشتر نواحی استان تبدیل به مراکز گرد و خاک خواهند شد. این تحقیق همچنین نشان میدهد در سال ۲۰۱۹
(۹۷-۹۸) بیشترین تعداد روزهای وقوع پدیده گرد و خاک در شهرستان سبزوار با ۵۶ روز و پس از آن سرخس با ۴۷ روز بوده است و شهرستانهای گناباد، کاشمر و درگز کمترین روزهای گردوخاک را داشتهاند. این پژوهش همچنان بر اساس مدلهای آماری و ریاضی نشان میدهد سال ۱۴۰۱ تعداد روزهای گردوخاکی در شهرستان گناباد کاهش خواهد یافت اما در شهرستانهای قوچان، مشهد، سرخس، سبزوار، خواف، تربتجام و فریمان تعداد روزهای گردوخاکی به ترتیب، ۴۵ روز، ۴۴ روز، ۵۱ روز، ۶۱ روز، ۴۹ روز، ۴۶ روز و ۵۱ روز خواهد بود.