سفر «جلال» به خانه ویکتور هوگو!

۴۶ ساله بود که از دنیا رفت، اما با همین عمر کوتاه، تأثیری بزرگ بر جریان نویسندگیِ معاصر گذاشت. او بی‌تعارف بود و رک و راست، تلگرافی حرفش را می‌زد. نوشتن برایش فرصتی بود تا کاستی‌ها، مشکلات و دغدغه‌های جامعه را موشکافی کند و زیر ذره‌بین ببرد؛ ظرف و قالب هم چندان مهم نبود؛ او در یادداشت، مقاله، داستان یا حتی سفرنامه، حرف دلش را می‌نوشت و موافقان و مخالفان خود را داشت. شخص مدنظر ما جلال آل‌احمد، نویسنده، منتقد و مترجم نامدار دوران معاصر است. بعید است کسی اهل کتاب باشد و حداقل یکی از آثارش را نخوانده باشد. «مدیر مدرسه» یکی از مشهورترین آثار آل‌احمد است که به‌تازگی، به فرانسوی ، زبان هموطنان «ویکتور هوگو» ترجمه و منتشر شده‌است. به همین مناسبت، از ویژگی‌های نثر آل‌احمد و ترجمه آثار او به زبان‌های دیگر نوشته‌ایم.

نثر تلگرافی و در عین حال رسا

نثر جلال آل‌احمد به نثر تلگرافی، شلاقی، کوتاه، حساس، گاهی عصبی و در عین حال رسا معروف است. یکی از ویژگی‌های خاص نثر جلال، شکستن قواعد دستور زبان فارسی و حذف بسیاری از بخش‌های جمله و گاهی نصفه‌نیمه رهاکردن آن است. انگار برای نوشتنِ آن‌چه در سرش می‌گذرد، همیشه وقت کم دارد. او برخلاف بسیاری از نویسندگان معاصر، آدمی برون‌گراست و خیلی اهل خیال‌پردازی و در لفافه‌گفتن نیست و یک‌راست می‌رود سرِ اصل مطلب. این نوع نگارش بعدها در بین نویسندگان و دانشجویان، به یک الگوی خاص تبدیل شد و خیلی‌ها تحت تأثیرش قرار گرفتند. جلال آل‌احمد ادامه‌دهنده راهی بود که محمدعلی جمال‌زاده، پدر داستان‌نویسی فارسی در ساده‌نویسی آغاز کرد.

«مدیر مدرسه» یکی از داستان‌های بلند آل‌احمد است که در سال ۱۳۳۷ش منتشر شد. این داستان روایت معلمی است که از موقعیت خود شاکی است و تصمیم می‌گیرد برای بهبود اوضاع مالی‌اش مدیر یک دبستان شود؛ بدون آن‌که بداند مشکلات بزرگ‌تری سر راهش قرار می‌گیرد. این داستان بلند، حالا با ترجمه راضیه دزیری به زبان فرانسوی، راهی بازار نشر کشور فرانسه شده‌است. «مدیر مدرسه» پیش از این هم، به گویش «هورامی» از زبان کردی و نیز زبان هندی ترجمه شده بود که ترجمه «مدیر مدرسه» به زبان هندی را «گیرداری تیکّو»، در سال ۱۹۸۶م انجام داده‌است.

روایت سفر حج یکی از ژانرهای محبوب برای مطالعه است و به‌ویژه در سال‌های اخیر سفرنامه‌های مختلفی درباره این سفر معنوی نوشته شده است و از بین آن‌ها می‌توان به «چادر کردیم رفتیم تماشا» و «خال سیاه عربی» اشاره کرد. با این حال «خسی در میقات» جلال آل‌احمد یکی از خواندنی‌ترین و جذاب‌ترین سفرنامه‌های حج به زبان فارسی است. این کتاب، سفر حج او را در سال ۱۳۴۳ روایت می‌کند. «خسی در میقات» برای اولین‌بار در سال ۱۳۴۵ منتشر شد و توجه به جزئیات و نثر ساده و روان نویسنده از ویژگی‌های آن است. آل‌احمد درباره نام این کتاب می‌نویسد: «من فهمیدم که خسی هستم که به میقات آمده، نه کسی که به میعاد». این سفرنامه توسط «جان گرین» به زبان انگلیسی ترجمه شده و «مایکل هیلمن» مقدمه‌ای درباره کتاب و نویسنده آن نوشته‌است.

«جان گرین»، مترجم انگلیسی کتاب «خسی در میقات»، به همراه احمد علیزاده کتاب مشهور «غربزدگی» را هم به زبان انگلیسی ترجمه کرده است. «غربزدگی» برای اولین‌بار در سال ۱۳۴۱ منتشر شد. از دیگر سفرنامه‌های جلال که به زبان انگلیسی ترجمه شده، روایت سفر چهارده روزه او به سرزمین‌های اشغالی، با عنوان «سفر به ولایت عزرائیل» است. ترجمه انگلیسی «نون و القلم»، «اورازان» و «سنگی بر گوری» هم در سایت آمازون قابل دسترسی است.

سال گذشته نیز، انتشارات «پندولم داکا» در بنگلادش، مجموعه‌ای شامل ۱۰ داستان را به نام «بهترین داستان‌های جلال آل‌احمد»، با ترجمه عبدالصبورخان، به زبان بنگالی منتشر کرد. افزون بر آثاری که برشمردیم، داستان‌ها و نوشته‌های گوناگون جلال به زبان عربی هم ترجمه شده است؛ مثلاً «ندا حسّون»، بانوی مترجم اهل سوریه، داستان‌های «پستچی» و «گلدان چینی» جلال را به زبان عربی ترجمه و منتشر کرده‌ است و اخیراً ناشران کویتی نیز به انتشار ترجمه عربی آثار جلال رو آورده‌اند.

حالا که صحبت به این‌جا کشید و درباره آثار ترجمه‌شده جلال ‌آل‌احمد به زبان‌های گوناگون صحبت کردیم، بد نیست از کارهای ترجمه او هم سخنی به میان بیاوریم؛ آل‌احمد علاوه بر نویسندگی، ترجمه هم می‌کرد. او بود که با ترجمه کتاب‌های «سوء تفاهم» و «بیگانه» آلبر کامو، این نویسنده فرانسوی را به جامعه ادبی ایران شناساند. جلال همچنین با ترجمه آثاری از آندره ژید، اوژن یونسکو و داستایوسکی سهم بسزایی در معرفی آثار این نویسندگان به فارسی‌زبانان داشت؛ هرچند که اخیراً نقدهایی هم به برخی ترجمه‌های جلال از این آثار، وارد شده‌است.